Zasady odpowiedzialności cywilnej jakie rozróżnia polskie prawo można podzielić na trzy kategorie:
1. Zasada winy ? najczęściej spotkana podstawa odpowiedzialności cywilnej w przypadku zdarzeń komunikacyjnych;
2. Zasada ryzyka ? stosowana w przypadkach ściśle określonych w ustawie, np. odpowiedzialność za zawalenie się budowli;
3. Zasada słuszności – ma zastosowanie, gdy sprawcy nie można przypisać winy, jednak okoliczności sprawy, a w szczególności kiedy porównamy stan majątkowy sprawcy ze stanem majątkowym poszkodowanego okaże się, że poniesienie odpowiedzialności przez sprawcę wymagają zasady współżycia społecznego;
Omawiając zasadę winę, jako najczęściej spotykaną podstawę odpowiedzialności cywilnej w przypadku m.in. wszelkich zdarzeń komunikacyjnych, należy wskazać iż jest to pewnego rodzaju naruszenie wymogu ostrożności przyjętego w obowiązujących stosunkach międzyludzkich. Powyższe badane jest w stosunku do danej osoby, która dopuściła się działania zawinionego. Chociaż polskie prawo nie definiuje pojęcia winy, jednak winę można opisać jako bezprawne postępowanie, czyli przypisać ją można jedynie osobie, która działała z odpowiednim rozeznaniem i była w stanie przewidzieć skutki swojego działania.
Polskie prawo cywilne wskazuje na dwa rodzaje winy, tj:
– winę umyślną, która występuje w zamiarze bezpośrednim, czyli kiedy sprawca dąży do wyrządzenia szkody swoim bezprawnym zachowaniem i w zamiarze ewentualnym kiedy sprawca mając świadomość konsekwencji swojego zachowania godzi się na to, iż może ono wyrządzić szkodę innej osobie;
– winę nieumyślną, która może przybrać postać lekkomyślności lub niedbalstwa. O lekkomyślności możemy mówić kiedy sprawca przewiduje, że jego zachowanie może wyrządzić innej osobie szkodę, jednak bezpodstawnie sądzi, że szkoda ta nie powstanie. Natomiast o niedbalstwie mówimy kiedy sprawca powoduje szkodę w skutek nienależytej staranności.
Dla oceny czy zachowanie sprawcy należy dokonać porównania jego zachowania z powszechnie przyjętymi wzorcami zachowania się w danych okolicznościach. W sytuacji kiedy zachowanie się sprawcy narusza takie przyjęte wzorce, możemy mówić o niedbalstwie. W celu zobrazowania takiej sytuacji można wskazać dla przykładu manewr skrętu w lewo, który wykonywany przez wzorcowego kierowcę powinien być poprzedzony należytą obserwacją sytuacji na drodze, upewnieniem się co tego czy jest wystarczająco dużo czasu i miejsca na wykonanie tego manewru oraz czy nie zagraża się swoim zachowanie innym uczestnikom ruchu drogowego, a nadto czy został włączony odpowiednio wcześniej sygnalizator w postaci kierunkowskazu. W sytuacji kiedy kierowca zaniecha wyżej wskazanych zachowań i dojdzie do zderzeni z innym pojazdem możemy mówić o niedbalstwie. Wyróżnić można również rażące niedbalstwo, które to jest niezachowaniem staranności, jakiej można oczekiwać od każdej osoby, nawet tej mniej zorientowanej, poprzez złamanie powszechnie znanych, najbardziej podstawowych zasad bezpieczeństwa.
Warto również wspomnień, iż polskie prawo cywilne, wskazuje jednak, iż dana osoba może ponosić odpowiedzialność na zasadzie winy za:
– własne działanie, które doprowadziły do powstania szkody;
– działania innej osoby, która spowodowała szkodę, nad którą osoba ta miała obowiązek nadzoru, lub którą wyręczała się oraz w zakresie szkody wyrządzonej przez zwierzę, które taka osoba chowa lub który się posługuje.
W tym miejscu należy wspomnieć, iż polskie prawo cywilne wyróżnia również sytuację kiedy odpowiedzialność na zasadzie winy może być wyłączona lub jest wyłączona. Ma to miejsce między innymi w następujących okolicznościach, które jednak każdorazowo są badane indywidualnie:
– kiedy sprawca działał w obronie konicznej;
– kiedy sprawca działał w stanie wyższej konieczności;
– kiedy sprawca działał za uprzednią zgodą poszkodowanego;
– kiedy działanie sprawcy podyktowane jest pobudkami moralnymi, religijnymi, altruistycznymi, które mają uzasadnienie działania dla dobra osób trzecich;
– kiedy poszkodowany podejmuje działanie na własne ryzyko;
– kiedy sprawca działa w granicach przyznanych mu ustawowo uprawnień;
– sprawca działa w ramach dozwolonej samopomocy, tj. pomoc sąsiedzka
Jedynie uzupełniająco należy wskazać na odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, która to jest odpowiedzialnością za sam skutek działania sprawcy, niezależnym od wystąpienia winy po jego stronie. Powyższa odpowiedzialność stosowana jest wyłącznie w przypadkach wskazanych w ustawie, a to w sytuacji m.in:
– zawalenie się budowli;
– odpowiedzialności za produkt niebezpieczny (jest to szczegółowo wskazane w kodeksie cywilnym innych ustawach);
– wyrzucenia, wylania lub upadek przedmiotu z pomieszczenia;
– odpowiedzialności prowadzącego przedsiębiorstwo wprowadzane w ruch za pomocą sił przyrody, czyli np. PKP;
– odpowiedzialności posiadaczy wszelkich pojazdów mechanicznych z wyjątkiem zderzenia się pojazdów, gdyż wtedy obowiązuje odpowiedzialność na zasadzie winy;
Oczywiście odpowiedzialność za zasadzie ryzyka również, może zostać wyłączona przy uwzględnieniu określonych w ustawie okoliczności, m.in. siły wyższej, wyłącznej winy poszkodowanego czy winy innej osoby, za której działanie sprawca nie ponosi odpowiedzialności.
Na koniec należy wspomnieć krótko o niezwykle rzadko stosowanej instytucji jaką jest odpowiedzialność na zasadzie słuszności (omówiona ona zostanie szczegółowo w innym wpisie na blogu). Jest to rodzaj odpowiedzialności stosowanej w sytuacji kiedy co prawda sprawcy nie można przypisać winy, ale z okoliczności sprawy, a w szczególności kiedy porównamy stan majątkowy sprawcy i poszkodowanego to będzie z niego wynikało, że poniesienia odpowiedzialności przez sprawcę wymagają zasady współżycia społecznego. Jak jednak zostało powiedziane wcześniej jest to niezwykle rzadko stosowana instytucja, której proces dowodzenia jest niezwykle trudny.
Należy mieć jednak na uwadze, iż dowodzenie w tego rodzaju sprawach zawsze spoczywa na osobach które z tytułu szkody wywodzą skutki prawnej, zatem zawsze są to sprawy rozpatrywane indywidualnie.
Poszczególne zasady odpowiedzialności zostaną bardziej szczegółowo w następnych wpisach na niniejszym blogu.
